1-QUAN NIỆM:
Có thể nói “Nhà ở nông thôn” là một đề tài được giới kiến trúc sư quan tâm lâu dài và rộng khắp, song đến nay vẫn là một nỗi “ám ảnh” của nhiều thế hệ KTS Việt Nam. Ám ảnh bởi chưa có một mẫu kiến trúc nhà ở nông thôn nào được xây dựng và phổ biến một cách thuyết phục. Nghiên cứu, đề xuất thì nhiều và rất nhiều, nhưng hiện thực hóa thì không có mấy. Có nhiều lý do, nhưng điều dễ thấy là mô hình ở đô thị đang lấn áp mô hình ở nông thôn truyền thống. Và đây là xu hướng tất yếu. Tất yếu bởi tiện nghi nhà ở đô thị là phù hợp với con người hiện đại, dù là nông dân hay thị dân. Khác chăng là bởi hồn đất hồn người và hương vị cảnh quan của môi trường sống.
Cái khác, cái khó lại vô hình và trừu tượng. Tạo hồn cho đất nông thôn là giữ được và phát huy được truyền thống và hồn cốt của làng. Tạo hồn cho người nông dân thì phải giải mã được lối sống và gia phong của gia đình nông dân. Phân biệt và giữ được cái ngưỡng giữa cảnh quan nông thôn và cảnh quan đô thị mới tạo được hương vị cho cuộc sống nông thôn. Một cái nhà chưa đủ để tạo nên Nhà ở nông thôn.
Nhà ở nông thôn không phải là cái nhà xây ở nông thôn mà là cái nhà xây cho người nông dân. Cho dù là nhà ống, nhà liền kề mà người nông dân xây dựng ở nông thôn thì đó phải là “phố làng” chứ không phải là “phố thị”. Không nhận ra được sự khác nhau giữa phố làng và phố thị thì khó mà tạo nên cảnh quan nông thôn mới.
2- NHÀ XƯA
Nhà ở nông thôn xưa nói ở đây là nhà ở nông thôn truyền thống Bắc Bộ. Phổ biến với nhà chính 3 gian, 5 gian, sân trước vườn sau, nhà phụ và ao chuồng. Một không gian sinh tồn khép kín, phù hợp với cuộc sống chậm và phân công gia đình. Khép kín trong khuôn viên gia đình, khép kín trong chu trình sinh thái, khép kín trong cộng đồng làng xóm hay gia tộc khi xây dựng, sử dụng vật liệu địa phương và hầu như không còn chất thải ra ngoài. Đó là cái đẹp phi mỹ và giá trị khoa học của nhà ở nông thôn truyền thống, điều mà nhà ở đô thị đang hướng tới.
Nhà ba gian Miền Bắc xưa
Mô hình khuôn viên gia đình nông thôn tạo nên không gian làng truyền thống. Ở một quy mô lớn hơn, làng không tạo được chu trình sinh thái kín, nhưng kín trong văn hóa làng. Phong tục, tập quán, hương ước, lễ hội và sinh kế không làng nào giống làng nào. Cây đa, bến nước, sân đình, chùa miếu, chợ phiên… tạo nên bản sắc của cảnh quan làng. Nhà ở nông thôn xưa thẩm thấu cái hồn cốt này. Người nông dân xưa khi dựng khuôn viên sống của mình, xây cái nhà mình ở tự trong thâm tâm, như một lẽ tự nhiên, thấm sâu cái chất văn hóa làng vô hình này mà hoạch định hình thức, không gian, vật liệu, nhân công và kỹ thuật cho khuôn viên và ngôi nhà.
Nhà ở nông thôn xưa là kết quả của một liên kết bền chặt giữa tự nhiên, sinh thái, sinh kế, gia phong và văn hóa làng.
3- NHÀ NAY
Nhà ở nông thôn ngày nay phải là nhà ở của người nông dân hiện đại, những người công nhân nông nghiệp. Những thay đổi sâu sắc và phát triển về kinh tế, xã hội, văn hóa và sinh kế ở nông thôn ngày nay đã làm ngôi nhà thay đổi, và hướng tiếp cận gần nhất là nhà ở đô thị. Sẽ không có sự khác nhau cơ bản về tổ chức không gian và tiện nghi trong ngôi nhà giữa nhà ở nông thôn và nhà ở đô thị. Sự khác nhau chỉ ở cấp độ và cách thức xây dựng.
Nhà ba gian Miền Bắc nay
Các vật liệu và kỹ thuật thi công phổ thông như gạch, ngói, tôn lợp, vì kèo thép, vật liệu ốp lát… được áp dụng cho nhà ở nông thôn hiện nay. Kiến trúc sinh thái thường đề cập các vấn đề về vật liệu địa phương, dễ tìm, kỹ thuật phổ thông (low-tech), thân thiện với môi trường và tận dụng tài nguyên thiên nhiên. Ở khía cạnh này mà nói thì cần phải mở rộng hoặc thay đổi khái niệm kiến trúc sinh thái cho nhà ở nông thôn hiện đại. Bởi phần lớn nhà ở nông thôn hiện nay đều sử dụng vật liệu dễ tìm và kỹ thuật phổ thông. Sử dụng mái tôn tức là giảm nguyên liệu từ đất, thân thiện hơn với cái nền tảng của môi trường, rơm rạ, lá cọ và gỗ không còn là vật liệu dễ tìm cho ngôi nhà. Do vậy, cần phải xác định lại các yếu tố sinh thái cho nhà ở nông thôn hiện đại.
Môi trường sinh thái của khuôn viên gia đình truyền thống trước đây là một chu trình khép kín của các ổ sinh thái, của chuỗi thức ăn, nên nước đất, ao vườn, khoảng xanh khoảng trống là các yếu tố sinh thái của ngôi nhà. Nhà ở nông thôn ngày nay không còn các yếu tố đó nữa. Chuỗi thức ăn đã biến mất, vườn nhà thiên về vườn cảnh hơn là vườn sinh thực. Chỉ còn lại khoảng xanh khoảng trống và một chu trình sinh thái mở, rộng ít nhất là ở quy mô làng. Làng với hệ sinh thái của đất nước, cây xanh khoảng trống, đồng ruộng và các khu sản xuất thực phẩm hay nghề làng tập trung công nghệ cao tạo nên môi trường sinh thái cho nhà ở nông thôn ngày nay. Quy mô lớn, chu trình mở là đặc tính sinh thái của nhà ở nông thôn ngày nay.
Vẫn là các không gian thiết yếu như: phòng khách, buồng ngủ, phòng ăn, bếp , nhà tắm cùng các tiện nghi tối thiểu như quạt hay điều hòa, ti vi, tủ lạnh. Những yếu tố vốn có nguồn gốc từ nhà ở đô thị. Cấu trúc không gian ở cơ bản không khác gì nhà ở đô thị, đất ở không còn rộng như xưa nên ngoại thất còn chút khoảng xanh khoảng trống. Vậy cái gì làm nên bản sắc của nhà ở nông thôn hiện đại, dẫu là nhà vườn, nhà đa hệ đồng đường hay nhà ống.
Trong khuôn khổ một bài viết chắc không nêu được cái gì cụ thể, nhưng về khái niệm thì cần xuất phát từ những vấn đề như: môi trường tự nhiên, quan hệ dòng tộc và lối sống cộng đồng nông thôn, những khái niệm vô hình và trừu tượng.
Môi trường đô thị là môi trường nhân tạo. Thị dân thường là người tứ xứ nên quan hệ dòng tộc không gần như ở nông thôn. Cái nhà ống có xây lên thì cũng từ đất của ông bà, cha mẹ. Người quê biết nhau từ thuở lọt lòng và gắn bó với nhau bằng tình làng nghĩa xóm. Thiết kế nhà ở nông thôn hiện đại là biết chuyển những khái niệm phi vật thể ấy thành những yếu tố vật thể có hình có dạng. Ví như phòng khách cần có không gian lưu giữ hình ảnh và tinh thần gia tộc; cái sân đủ rộng để khi có việc nhà tập hợp đông người. Cái kho và chuồng gia súc có lẽ không thể thiếu được trong ngôi nhà nông thôn. Các thủ pháp thiết kế như linh hoạt để thích ứng với các nhu cầu bất định ở nông thôn hay không gian mở để hòa nhập với thiên nhiên thì KTS nào cũng biết.
Nhà ở nông thôn xưa hay nay đều không độc chiếm cảnh quan, thường ẩn mình trong khung cảnh làng. Cảnh quan nông thôn cũng vô thường hơn cảnh quan đô thị. Cái khoảng trống trước nhà là yếu tố quan trọng để tạo nên cảnh quan nông thôn. Có thể là hàng dậu được cắt tỉa, có thể là cái cổng nhà hay chỉ là một cái hiên hay một khóm cây nào đó. Ở những làng buôn thì khoảng không đó là phố, nhưng là phố làng, có cái bộn bề, ngồn ngộn của đồ vật. Cái đẹp vô thường khó nhận ra hơn cái đẹp quy luật. Và đó cũng là nét khác lạ của thẩm mỹ cảnh quan nông thôn ngày nay.
Nhà ở nông thôn xưa dường như đã hình thành phong cách và yếu tố tổ hợp. Nhà ở nông thôn nay giờ mới bắt đầu và chắc sẽ thay đổi rất nhiều theo thời gian. Những điều viết ra ở đây chắc cũng sẽ thay đổi theo thời gian. Cũng không nên kỳ vọng vào một thiết kế nhà ở nông thôn mới nào là mẫu mực. Đa dạng, bất toàn phải chăng là hướng suy nghĩ cho nhà ở nông thôn mới.
KTS Nguyễn Luận
Chuyên gia Kiến trúc – Quy hoạch
